راههاى دستیابى به فرهنگ شهادت طلبى و ایثار
مقدمه
بنابر آنچه در مطالب پیشین گذشت می توان چنان نتیجه گرفت که امروز احیای فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه در کشور ضروری است. فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه مبتنی بر ایمان، استقامت و ایثار است و کشور ما در عصر حاضر برای پیشرفت و توسعه هرچه بیشتر نیازمند احیای این شیوه مدیریتی است. فرهنگ و مدیریت و ایثارگرانه و جهادی منشأ تحولات و تغییرات بسیار زیادی در ایران اسلامی است و امروز نیز نیازمند نهادینه کردن فرهنگ جهادی و ایثارگرانه و اداره کشور براساس این سبک مدیریتی هستیم. در دوران هشت سال دفاع مقدس، جهادگران با تفکر اسلامی و انقلابی خود از محاربه و جنگ نمی ترسیدند و براساس باورهای خود می توانستند هر حماسه ای را خلق کنند . شکست دشمنی که ده ها کشور جهان از آن حمایت و پشتیبانی می کردند از نمونه های عینی فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه در دوران جنگ است و این فرهنگ و شیوه مدیریتی می تواند بسیاری از کارهای غیرممکن را ممکن سازد. فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه استوار و پایدار است و اگر مدیریت جهادی و ایثارگرانه را امروز در کشور با همان روش و نگاه دوران اول انقلاب پیاده کنیم سریعتر و بهتر به خودکفایی در بسیاری از بخشها می رسیم. فرهنگ جهادی و ایثارگرانه عمل منهای ریا و تلاش همراه با اخلاص است و در طول دوران جنگ و پس از آن کشور ما براساس این سبک مدیریتی توانسته به موفقیت و پیشرفت برسد و به یکی از کشورهای برتر منطقه تبدیل شود. و تنها با تکیه بر همین سبک است که کشور ما خواهد توانست جهش های مورد نیاز برای رسیدن کشور به اهداف سند چشم انداز 20 ساله کشور را عملی سازد . لذا ما در این فصل پایانی به ارائه پیشنهادها و راهکارهای عملی حاصل از پژوهش خود می پردازیم امید آنکه بتوانیم نقشی هرچند کوچک، در تحقق این مهم در جامعه، داشته باشیم.
راههاى دستیابى به فرهنگ شهادت طلبى و ایثار
موضوعاتی که می‌تواند ایثار را در وجود ما تقویت کند. صفاتی مثل آزادگی و تواضع است. این که انسان در عین خوب بودن همه را از خود بهتر بداند و در عین زندگی در دنیا به هیچ‌چیز وابسته نشود، و به عبارتی وارد استخر شود، اما خیس نشود. پس تنها کسی می تواند ایثار کند که هنرمند باشد. یعنی آنقدر هنرمند باشد که وارد دنیا شود، اما به دنیا آلوده نشود. آن کسی که اسیر عمق شده است، ایثار برایش بی‌معناست. پس اسارات و ایثار با هم کنار نمی‌آیند. اما آن کسی که اسیر نفس نشده و دنیا با تمام شکوهش نتوانسته او را اسیر کند، در جنگ براحتی جانش را ایثار می کند، او پرنده سبکبالی است که با زنجیرهای تعلقات و هواهای نفسانی اسیر عمق نیست. او آزاد از هر تعلقی است و اصلاً به لحاظ شوقش ایثار می‌کند، زیرا با تمام وجود دوست دارد هر چه زودتر از عمق رخت بندد و با فناء خویش بقاء یار را خواهان شود. و او به لحاظ تسلیم و تواضعش در برابر امام(ع) با اشتیاق می گوید: ای امام! من نباشم تا تو باشی.
می‌خواستم اینرا نتیجه بگیرم که : مقدس ترین ایثار، ایثاری است که در راه عقیده ای مقدس و برای زنده نگه داشتن، ترویج و إحیای آن عقیده باشد. که نمونه و مصداق بارز این موضوع امام حسین (ص) و یاران باوفای ایشان-این طوطیان باغ کربلا-هستند. ایشان به ما این درس را دادند که اگر می خواهید انسانیت باقی بماند، اگر می خواهید به آرمانهای بلندتان برسید باید از همه چیزتان برای خدا بگذرید. و چه زیباست این ایثاری که انسان برای خدا از تمام دارایی هایش بگذرد و برود.
تا زنده است تلاش می کند برای بندگان خدا و اصلاح رذایل عالم و آنگاه که وقت ثمره دادن کارش رسید پرواز کند و برود. چنین کسی برای ثمره، کیسه ندوخته است و بلکه او خدا را می‌خواهد و نه هیچ چیز دیگر را. هدف او تنهارسیدن به خداست.و خداست که غایت حقیقی انسانهاست.
اما قبل از هر چیز باید دانست که ایثار صفتی است که در وجود ایثارگر درونی شده است و یک رفتار ناگهانی و فی البدایه نیست، بلکه نیاز به زمینه های مذهبی،اجتماعی، سیاسی، فکری و فرهنگی گسترده ای دارد. درونی کردن ارزش های فرهنگ ایثارگری وارزش ها و آرمان های حاکم بر جامعه باید توسط نهادهای اجتماعی آن جامعه نهادینه و درونی شود. آموزش و پرورش و نهاد خانواده از مهم ترین نهادهای اجتماعی هستند که مستقیما به اجتماعی کردن و تعیین نقش مناسب برای نسل جدید می پردازند. در بحث نهادینه کردن ارزش ها باید به این نکته توجه کنیم که چنانچه خانه و مدرسه اهداف، آرمان ها و عملکردهای یکدیگر را تأیید نکنند، نسل جوان دچار تعارض و تضاد شده و از هم نوایی و تعامل با آن پرهیز خواهد کرد. در اینجا درونی کردن ارزش ها و آرمان ها، دچار اشکال شده و بقا و دوام جامعه آرمان گرا نیز تضمین نخواهد شد. این نکته را نیز باید اضافه کنیم که نهادینه کردن مطلوب ارزش های فرهنگ ایثارگری و شهادت حاکم بر جامعه نیازمند بررسی خصوصیات آرمان ها و ارزش هاست. نظام اجتماعی و ارزشی ما زمانی خواهد توانست در وجود همه افراد جامعه نفوذ و رخنه نماید که از آرمان هایی برخوردار باشد که بتوانند پاسخگوی همه نیازها ومطالبات مشروع افراد جامعه باشد.
مطلوب ترین شیوه در القای اهداف و آرمان ها، شیوه ای است که از هرگونه اجبار، اکراه، خشم، خشونت و انسداد راه عقل و منطق، منتفی باشد.
استفاده از عنصر عقل و منطق، باور قلبی و شهود، ارضا و اقناع توأم با اخلاق و حفظ کرامت نوجوان و جوان مهم ترین نقش در پیاده کردن این روش است. به همراه موارد فوق باید بسترهایی را نیز فراهم کرد که مهم ترین این بسترها آزادی تفکر و اندیشه، تکریم شخصیت، ترویج اخلاق مشارکت جویانه در امور جامعه، ارتباط دو سویه و منطقی بین جوانان و مسئولین و ارایه چهره ای ملایم و زیبا از دین است. برای انتقال آرمان ها و درونی کردن آن در نسل جدید احتیاج به برنامه درازمدت است. بدین منظور برای انجام این مهم شرایط زیر ضروری است و عدم وجود این شرایط، به منزله عدم تحقق درونی شدن ارزش ها و آرمان های جامعه خواهد شد.
جهت دستیابى به فرهنگ شهادت طلبى وظیفه اى برعهده یکایک افراد جامعه و وظیفه اى بر عهده دست اندرکاران امور فرهنگى جامعه است.
وظایف آحاد مردم
افراد جهت رسیدن به فرهنگ ایثار و شهادت باید چنین رویکردى به عملکرد خویش داشته باشند.
- باور داشتن خدا و معاد در جهان بینى توحیدى.
- آگاهى به فضیلت و جایگاه ارزشى ایثار و شهادت در آموزه هاى دینى.
- آشنایى با الگوهاى ایثارگرى و شهادت.
- بصیرت نسبت به برترى مکتب اسلام به ویژه مکتب تشیع بر سایر مکاتب.
- توجه به فواید و ثمرات ایثار که در فصل یک پژوهش گذشت.
وظیفه مسئولان
اما مسئولان امورفرهنگى دو شیوه و راهکار جهت بسترسازى براى فرهنگ شهادت درجامعه پیش رو دارند:
الف - شیوه منفى و مبارزه با فرهنگ مهاجم بیگانگان و پاکسازى جامعه از ابزار و برنامه هاى فرهنگ مهاجم.
ب - شیوه مثبت که به معرفى و اشاعه فرهنگ اصیل اسلام ناب، الگوهاى رفتارى، باورهاى اعتقادى و اخلاقى، حماسه سازان و... مى پردازد.
که به عنوان نمونه به بیان چند پیشنهاد و راهکار عملی در این زمینه می پردازیم
گسترش و تقویت یاد معاد و توجه به پاداش اخروی ایثارگران در جامعه :
قرآن کریم آن اعمالی که انسان در گذشته انجام داده، با لباس اخروی در برابر دیدگان انسان مجسم می کند و برای او جای تردید نمی گذارد، و می فرماید: « یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء: روزی که هر انسان، آن چه را که از خیر و شر انجام داده است در برابر خود حاضر می بیند». بنابراین انسانی که این سخن پروردگار را باور کند یقین خواهد داشت که ایثار او در پیش خدا گم خمی شود و در آخرت چند برابرش را دریافت خواهد کرد بنابراین یکی از راه های گسترش فرهنگ ایثار در جامعه گسترش معادباوری در جامعه است.
جلوگیری ازتنزل ارزش های دفاع مقدس ازسطح ملی_مردمی به سطح ارزش های گروهی:
جلوگیری از تنزل ارزش های دفاع مقدس از سطح ملی _ مردمی به سطح ارزش های گروهی (گروه رزمندگان) از طریق شکستن حصر ارزش ها و منحصر ندانستن آنها به گروهی خاص و زمینه سازی برای اهمیت یافتن این ارزش ها از طریق تبیین مبانی عقلانی آنها.
باورپذیر کردن ارزش های دفاع مقدس :
باورپذیر کردن ارزش های دفاع مقدس از طریق اجتناب جدی از تبلیغاتی کردن آنها و در نظر گرفتن مخاطبان این ارزش ها.
استفاده از نمادهای بدیل به منظور بازآفرینی فرهنگی ارزش های دفاع مقدس در عین حفظ روح کلی آنها.
هماهنگی بین بخش فرهنگ با سایر بخش های جامعه.
اطلاع رسانی درست از مسائل جامعه.
از بین بردن تعارض بین صاحب نظران در تعریف ارزش ها و مسائل مختلف فرهنگی و اجتماعی.
از بین بردن جاه طلبی و مسابقه الگوهای دینی و فکری جامعه برای رسیدن به قدرت.
از بین بردن مظاهر ضدارزشی در سطوح مختلف جامعه.
استفاده از ظرفیت عظیم عزاداری امام حسین (ص) در حفظ و گسترش روحیه ایثار و شهادت طلبی در جامعه :
چنان که در فصل یک نیز گذشت پیروی از امام حسین(علیه‌السلام)، مهم‌ترین انگیزه‌ی شهداء بوده است بنابراین چه خوب است که همگان از این ظرفیت عظیمی که در نهضت حسینی (ص) وجود دارد در جهت ترویج فرهنگ حسینی (ص) که همانا شهادت طلبی و ایثار در راه خداست به نحو احسن استفاده نمایند .
توجه به نقش کلیدی مساجد در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت:
بر اساس آمار تقریباً بالای ۹۵ درصد شهدا بچه‌های مسجد بودند. یعنی هرچند که این فرهنگسراها و پارک‌ها برای تفریح خوب است. ولی اگر کسی می‌خواهد به معراج برود باید «سُبْحانَ الَّذی أَسْرى بِعَبْدِهِ لَیلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»[1] یعنی از خانه نمی‌شود به معراج رفت. پیغمبر از خانه‌ی خانم آمد مسجد الحرام، از مسجد الحرام هم به معراج رفت. سکّوی ترقّی مسجد است. البته اگر مسجدهای ما هزار و یک مشکل هم داشته باشند باید مشکلشان را حل کرد. مثلاً یکی از مشکلات بعضی از مسجدها هیئت امنا است. که متأسفانه خیلی از جاها هیئت امنا نسلش ۶۰ سال به بالاست. اصلاً نسل نو را راه نمی‌دهند. و حال آنکه قرآن می‌فرماید: هیئت امنا هم باید پیر باشند و هم بچه! ابرهیم (ع) صد ساله بود. حضرت اسماعیل(ع) ۱۳ ساله بود. خدا فرمود : هردوی شما با هم «طَهِّرا بَیتِی»[2] یعنی هردوی شما با هم مسجد الحرام را تطهیر کنید. و این یعنی اینکه در هیئت امنا باید بچه هم باشد. ما فکر می‌کنیم باید حتماً خادم مسجد یک کسی باشد که هیچ کاری از او برنیاید. هیئت امنا هم یک نسل منقرض باشد. همانطور که با نخ قرقره و ژیان نمی‌شود یک قطار را بوکسل کرد و با قطار باید قطار را بوکسل کرد. با هیئت امنای پیر هم نمی شود نسل جوان را به مسجد آورد و .... .
تکریم شهیدان:
همانطور که امام راحل و مقام معظم رهبری بارها فرموده اند: ما وظیفه داریم که هرچه می‌توانیم مراکزی به نام شهیدان تأسیس کنیم. هم اکنون در کشورهای مادّی، کشورهایی که مسلمان نیستند، میدان‌هایی به نام سربازگمنام دارند! که درآن میادین مراسم صبحگاهی برگزار می کنند. حال چرا ما یک جوانی که هستی‌اش را در راه خدا داده است را فراموش کنیم؟ بنابراین همه سعی کنیم اسم اینها را زنده نگه داریم، به زیارتشان برویم ، مراکز مهم را به نامشان کنیم. اما متأسفانه ما تا به حال نتوانسته ایم از این ظرفیت عظیم آن طور که بایدوشاید استفاده کنیم. به عنوان مثال از همین مزار شهدا خیلی قشنگ می‌شود استفاده کرد. مزار شهدا،باید یک طوری طراحی شود که هم زیبا باشد، و هم طوری باشد که وقتی یک کسی وارد بهشت زهرا می شود و به عکس شهدا نگاه کند، آن عکس با او حرف می‌زند. اینکه می‌گویند: شهید زنده است، همین است. او عکسش را نگاه می‌کند. اما نگاه به عکس او اثر سازندگی‌اش از فریاد دیگران بیشتر است.
حفظ وصیت‌نامه‌ها و خاطرات شهداء :
تا به حال بنیاد شهید هفتاد هزار وصیت‌نامه جمع کرده است. آمار شهدا ، با بمباران و تبعاتش، ۲۲۰ هزار نفر هستند. اما تاکنون فقط ۷۰ هزار وصیت نامه از شهدا جمع شده است. باید بنیاد شهید از خانواده‌های شهدا - که ممکن است خاطراتی از شهیدشان داشته باشند - خاطرات شهدا را دریافت کند و کسانی آن خاطرات را بنویسند و حفظ کنند.
در این خصوص نقل می شود که امام صادق(ع) مهماندار شد. به مهمانش گفت: پیراهنی که امیرالمومنین(ع) پوشیده بود و به مسجد کوفه رفت و ضربت خورد، و خون‌های سر مبارکشان به آن پیراهن ریخت، آن پیراهن را من حفظ کرده ام. می‌خواهی ببینی؟ گفت: آری!
درسی که این ماجرا برای ما دارد این است که ؛ با اینکه امیرالمومنین(ع)، بعد امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، یعنی چهار، پنج نسل اهل بیت (ع) این پیراهن را حفظ کرده اند. و این یعنی اینکه ما باید خاطرات شهدا را حفظ کنیم. لذا اگر کسی خاطره‌ای دارد، این خاطرات خیلی مهم است. اینها باید جمع آوری شود. هرکس از خانواده‌های شهدا خاطراتی دارد، وصیت‌نامه‌ای دارد، اینها می‌پوسد و از بین می‌رود. لذا بنیاد شهید باید لااقل یک فتوکپی‌اش را از آنها بگیرد ، و کدگذاری کند، در کامپیوتر وارد کند و از آن فیلم بسازند و .... .
ترویج فرهنگ قناعت و ساده زیستی:
واضح است که کسی که غرق در تجملات و اشرافی گری شود به راحتی نمی تواند از آن بگذرد و آن را برای دیگری بخواهد. لذا کسی که می خواهد در زندگیش بنا را بر ایثار بگذارد باید حدأقل قناعت و ساده زیستی را سرلوحه خود قرار دهد چرا که ایثار از قناعت بالاتر بوده و قانع کسی است که به حق خود قانع باشد و به حقوق دیگران تجاوز نکند اما ایثارگر کسی است از حق خود هم می گذرد بنابراین کسی که اهل قناعت نباشد در وقتی که به ایثار نیاز باشد اهل ایثار نخواهد بود . رسول خدا(ص) می فرماید: «طوبی لمن هدی للاسلام و کان عیشه کفافا و قنع به : خوشا به حال کسی که به اسلام هدایت شده و در زندگی به مقدار نیاز مال داشته و به همان هم قانع باشد» . وقتی که فرد قانع چنین پاداشی دارد دیگر فرد ایثارگر چه پاداشی خواهد داشت.
الگوسازی ایثارگران در جامعه:
انسان معمولاً از دیگران اثر می پذیرد به خضوض اینکه در وجود همه انسان ها حس اسطوره سازی و قهرمان پروری وجود دارد و عجیب تر اینجاست که انسان ها از کسانی که به عنوان الگو پذیرفته اند بسیار بسیار اثر می پذیرند و اینجاست که لزوم معرفی الگوهایی صحیح و حقیقی به جامعه خودنمایی می کند و اگر این مهم تحقق نیابد و یا به درستی تحقق نیابد جامعه به سراغ الگوهای شرق و غرب خواهد رفت و دچار بحران هویت خواهد شد و سر از ناکجاآباد در خواهد آورد. و حال آنکه ما مأمور به پیروی از اهل بیت (ع) و انبیاء و رسولان (ع) هستیم و می بایست این بزرگواران را که نامحدود می باشند به عنوان الگو قرار دهیم و نه خوانندگان و هنرپیشگان و ورزشکاران و ... .
برای این موضوع خوب است از قرآن کریم الگو بگیریم چرا که ؛ روح قرآن کریم و اخبار اسلامی این است که مردانی از خود گذشته را بر می انگیزد که روش انبیاء را به کار بسته، دین خدا را تجدید نمایند. میثم تمّار یکی از جانبازان راه دین و فداکاران مخلص راه ولایت و حق و عدالت بود. وی جان خود را هم بر سر حمایت از فضلیت هایی که در وجود حضرت علی(ع) و در خط ولایت آن حضرت، تجسم یافته بود، فدا کرد.
تعلیم و تربیت غیرمستقیم و جذاب مطالب و مباحث عینی و عملی فرهنگ ایثار و شهادت از جمله:
برشمردن برجستگی های مرگ شهادت طلبانه و تفاوت آن با مرگ طبیعی؛ تبیین اصل دفاع مشروع که اصلی عام، عقلایی و انسانی است؛ تبیین این مدعا که آدمیان در کنار حق، نسبت به دیگران نیز مکلف هستند و تقدیر و استدلال عقلی و نقلی بر این مدعا که انسانها در مقابل یکدیگر وظیفه دارند؛ تبیین اصل و ضرورت وجود امنیت و پیوند این اصل با فرهنگ ایثار و شهادت؛ استفاده از ادبیات داستانی، فیلم های جذاب، اردوها و بازدیدهایی از مناطق جنگی به منظور تقویت روحیه تعادل، تعامل و تفاهم جوانان و نوجوانان در زندگی اجتماعی و...
استفاده مطلوب تر از ظرفیت عظیم موجود ایثار در بسیج سازندگی :
بدیهی است که حضور در برخی میادین انقلاب اسلامی به صورت فردی و حرکت های پراکنده ممکن نیست، لذا باید سازمان و تشکیلاتی منسجم و دارای برنامه های قوی باشد تا کسانی که میخواهند برای انقلاب حرکتی و کاری انجام دهند، بتوانند وارد میدان شوند. در همین راستا رهبر معظم انقلاب (ایّده الله تعالی) فرمان تشکیل بسیج سازندگی را صادر کرده اند و اخیراً در مجلس شورای اسلامی نیز برای تقویت آن مصوباتی به تصویب نمایندگان رسیده است. این موضوع هر چند که خوب و لازم است اما کسانی که متصدی این مهم هستند باید به نکات و ظرایفی توجه داشته باشند که از این سرمایه حدّاکثر بهره برداری ممکن به عمل آید. در این راستا با توجه به مشاهداتی که از بسیج سازندگی داشتهام راهکارهایی را برای تقویت این نماد ذی قیمت پیشنهاد می کنم:
1. نباید به بسیج سازندگی صرفاً به چشم پر کردن اوقات فراغت دانش آموزان و جوانان نگاه شود. بلکه باید به بسیج سازندگی به چشم فرصت و سرمایه ای عظیم برای تقویت و پیشبرد انقلاب اسلامی توجه شود.
2. در بسیج سازندگی باید هدف در وهله اول، رشد و ساخته شدن جوانانی باشد که در آن حضور می یابند یعنی باید در این حرکت هدف اول سازندگی نیروی انسانی حاضر در آن باشد.
3. باید توجه شود که بحث سازندگی به مسائل عمرانی خلاصه نشود، بلکه سازندگی ایمانی، علمی، فرهنگی و سیاسی نیز بسیار مهم می باشند. لذا باید برنامه هایی برای تحقق این مهم ارائه گردد.
4. همانطور که در عرصه دفاع مقدس از فرماندهان تا سربازان همگی بسیجی بودند باید در بسیج سازندگی هم به جوانان توانمندتر اختیارات و میادینی داده شود تا همگرایی بیشتری در بسیج سازندگی وجود داشته باشد و افراد فرماندهان را از خودشان بدانند و همدلی بیشتری داشته باشند.
5. باید در مهندسی فرهنگی و مهندسی توسعه کشور در تمام بخش هایی که امکان و ضرورت حضور بسیج سازندگی وجود دارد هماهنگی های لازم، چه در مرحله برنامه ریزی و چه در مرحله اجرایی در دولت و دستگاه های مختلف به عمل آید تا بسیج سازندگی از محدوده ی محدودِ پادگان های سپاه پاسداران عملاً وارد عرصه های مورد نیاز در تمام کشور گردد تا هم جایگاه بسیج سازندگی در مهندسی نظام مشخص باشد و هم حداکثر بهره برداری از این سرمایه عظیم انسانی به عمل آید.
مجموعه موارد یادشده راهکارهایی را سامان می دهد که موشکافی و تبیین دقیق و یافتن ابعاد کاربردی آنها برعهده پژوهشگران فرهنگی کشور است. و مستلزم تلاشی دلسوزانه و همه جانبه است.
