معنا و مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت
ایثار در لغت به معنی «برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران بر غرض خویش مقدم داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن است، ولو اینکه ارجحیت با ایثارکننده باشد[1].
در اخلاق اسلامی، تعریف ایثار این چنین آمده است: «بالاترین درجات سخاوت آن است که شخصی به چیزی محتاج است، ولی آن را به دیگری می بخشد، که به آن ایثار گویند؛ یعنی از خود گذشتگی و به دیگران رسیدن».
ایثار مقوله‌ای مختص انسان است که ریشه در بعد الهی او دارد. در بعضی از حیوانات که نگاه می‌کنیم- مثلاً شما یک مرغ و جوجه‌هایش را در نظر بگیرید- می‌بینیم که این حیوان تا چه حدی برای بچه‌هایش از خوراک و امیال خودش صرف نظر می‌کند. آیا ما می‌توانیم اسم این موضوع را ایثار بگذاریم؟! خیر. ما نباید سطح ارزش‌ها را این قدر پایین بیاوریم. پاسخ این است که عمل این حیوان نوعی غریزه است که خدا در وجود او قرار داده است و مدتش نیز دوام ندارد. اما همین موضوع را در مورد یک مادر و فرزندش در نظر بگیرید. در اینجا دیگر ایثار مطرح است. زیرا از خودگذشتگی مادر-مثلاً گذشت از خواب و خوراکش- همراه با نوعی عاطفه و محبت پایدار است. که این موضوع را تا پایان عمر مادر شاهدیم که مادر، در هر حالتی فرزندش را بر خود ترجیح می‌دهد و این نوع ایثار را خداوند در وجود مادر نهادینه کرده و عطیه او مختص انسان است و هیچ حیوانی مستوجب چنین نعمتی نشده است. پس محدودة تعریف ما از ایثار محدودة الهی و مثبت آن است. نه تعریف غربی ایثار که تفکیکی برای جنبة مثبت و منفی آن در نظر گرفته نشده است.
ایثار، که یک واژه عام است، در همه مکتب ها و فرهنگ ها وجود دارد، ولی در اسلام مفهوم آن از یک برتری خاصی برخوردار است و هر تلاش، فداکاری، بخشش و جایگزینی را ایثار نمی گویند، بلکه ایثار در اسلام، دارای پیش زمینه ای چون اخلاص در راه خدا بودن دارد. ایثار بیانگر رشد و معرفت انسانی است و این موقعی است که انسان به یک تکامل روحی دسترسی پیدا کند. ایثارگری از آنجایی که حامل پیام هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی، شهادت، رشادت، از خودگذشتگی، عزت و عظمت و... است، در بین ما تقدس پیدا کرده و ما از این که افرادی ایثارگر را در بین خودمان داریم، احساس امنیت می کنیم. لازم به تذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا می کند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگی های اجتماعی و انسجام جامعه است و مناسب نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود. ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی می یابد:ایثار از خود گذشتن است، برای یافتن مفهومی برتر و والاتر در عرصه عملیاتی، ایثار در زمین است. اما نگاه ایثارگر، به آسمان ها است.
براساس ویژگی های فرهنگ- یعنی «عمومی بودن» و «ناآگاهانه بودن آن»- این تعریف قابل نقد و بررسی است. زمانی رفتار، ویژگی یا عقیده ای جزء فرهنگ مردم محسوب می شود که از حالت عمدی و آگاهانه درآید. اگرچه همه عوامل فرهنگی، ابتدا عمدی و آگاهانه بوده اند. اما زمانی فرهنگ محسوب شده اند که درونی[2] و ملکه ذهن مردم شده باشند. بعضی از خصلت های یادشده ایثارگری و شهادت در واقع خصلت فرهنگی ندارند و گرچه بسیار ارزشمند هستند، ولی در مقوله فرهنگ قابل طرح نیستند. در ضمن باید بین «ایثارگری» و «فرهنگ ایثارگری» تفاوت قایل شد. اگر بخواهیم ایثارگری را گسترش دهیم به صورت فرهنگی و جامعه شناختی نمی شود. زیرا یکی از عناصر مهم ایثارگری، آگاهی، عقلانیت و خدا محوری است و این را نمی شود به صورت رفتارهای خود جوش ترویج کرد. اما اگر قصد داریم ارزش ها، هنجارها، عرف و قوانین و آداب و رسوم مربوط به فرهنگ ایثارگری را گسترش دهیم، به نحوی که در وجود مردم نهادینه شوند،از طریق فرهنگی و جامعه شناختی امکان پذیر است. این تعریف فاقد ویژگی عمومیت است. زمانی ما چیزی را فرهنگ می دانیم که در اکثریتی از مردم یک کشور، شهر یا قوم وجود داشته باشد.
باز عقلانی بودن و آگاهانه بودن ایثارگری،از قدرت عمومیت آن می کاهد، علاوه بر این برخی از ویژگی های ذکر شده در این تعریف، قابل سنجش نیست و تازه اگر به سنجش درآیند، از ارزش آنها کاسته می شود. زیرا افراد اجتناب دارند که در این زمینه منویات خود را بروز دهند و کسانی که بروز می دهند ، ممکن است برای منافع مختلف دیگری باشد. ویژگی هایی مانند خدامحوربودن، در مسیر کمال حرکت کردن و رضای خدا را به رای خلق ترجیح دادن و... مفاهیمی دیگر که بیان شد که خود نیاز به توضیح و تعریف دارند.
[1] -ایثار از مادة آثَرَ به معنای برگزیدن و ترجیح دادن است. و درقرآن نیز این موضوع واضح است: الف-بل توثرون الحیوه‌الدنیا، بلکه شما زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح دادید. سوره اعلی آیه 16
ب-ویوثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصه: و آنان را بر خود ترجیح دادند هر چند خودشان محتاج‌تر بودند.سوره حشر آیه 9
لغت نامه علی اکبر دهخدا:انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۷ تهران، ج۳ ص ۳۶۸.
[2] -. Inrernalization
