جایگاه و تاثیر ایثار در نظام آموزش عالی در تمدن سازی نوین اسلامی

بسمبسم الله الرحمن الرحیم

در این پژوهش قصد داریم جایگاه و تأثیر ایثار در نظام آموزش عالی را بررسی کرده و ببینیم که آیا روحیه ایثارگری در نظام آموزش عالی باعث انحطاط می شود؟ یا اینکه سکون را به همراه می آورد؟ و یا اینکه برعکس، باعث افزایش تحرّک و رشد مضاعف می شود؟

 

پس از جنگ، هرگاه سخن از ایثار به میان می آید ذهن­ها به سمت میدان­های نبرد و جبهه­های دفاع مقدس سوق داده می­شود. به راستی دلیل این امر چیست؟ شاید علت پیوند خوردن دو واژه «دفاع مقدس» و «ایثار» در اصل این است که دفاع مقدس به عنوان نماد و مظهر ایثار و ایثارگری متجلی شد. و صفت ایثار یکی از موارد غیرقابل فهم برای دشمنان انقلاب، در دوران دفاع مقدس بود.

هرچند که شکل و ساختار جنگ به کلی تغییر کرده است، اما حقیقت این است که فقط ابزار فیزیکی و تمرکز مکانی جنگ تغییر کرده است. ابزار جنگ از ابزارهای نظامی به ابزارهای فرهنگی، فکری، اعتقادی، سیاسی، اقتصادی، رسانه­ای و... تبدیل شده و به جای اینکه جنگ در قسمت­هایی از مرزهایمان متمرکز باشد، به داخل کشور کشیده شده و در هر نقطه ای که فکر کنیم پدیدار شده است.

بدیهی است همانطور که در زمان جنگ ارتش به تنهایی و بدون حضور نیروهای بسیجی و کمک­های مردمی نمی­توانست جنگ را اداره کند امروز هم به طریقه اولی بدون حضور خودجوش و داوطلبانه و ایثارگرایانه جوانانی مؤمن و معتقد در عرصه های مختلف اداری، سیاسی، فکری، اعتقادی، علمی، رسانه ای و فرهنگی و... پیروزی جبهه اسلام در این جنگ همه جانبه و نابرابر مورد تردید خواهد بود.

بدیهی است همانگونه که در جنگ سخت (دفاع مقدس) افرادی در جایگاه فرمانده و افرادی در جایگاه سرباز و افسران جوان قرار داشتند، امروز نیز در این جنگ نرم باید افرادی در جایگاه فرمانده و افرادی در جایگاه افسران جوان و سربازان این جبهه قرار گیرند. آن دسته از علمای دین، اساتید دانشگاه و نخبگانی که دلشان برای انقلاب اسلامی و ارزش­های آن می­تپد باید با تمام توانشان با بسیج کردن طلاب، دانشجویان، دانش­آموزان و سایر جوانان پذیرنده ارزش­های انقلاب، جبهه جناح اسلام را تشکیل داده و با سازماندهی، هدایت و کنترل آنها نقش خود را در جایگاه فرماندهی ایفا کنند.

در زمان جنگ به دلایلی و به خصوص به لحاظ شخصیت حضرت امام خمینی (ره) اصلی­ترین ارزش­­های محوری جامعه شیعه نصب­العین و مورد توجه جامعه آن روز قرار گرفت. آن چنان که متفکران غیرشیعی نظیر فوکویاما[1] نیز گفته­اند: جامعه شیعه دو بال ارزشی دارد که با این دو بال در ارتفاعی پرواز می کند که تیرهای زهرآگین دشمنان تشیع به او اصابت نمی کند و علاوه بر این دوبال زرهی نیز بر تن دارد. آن دو بال یکی عاشورا و تفکر حسینی (علیه السلام) و دیگری مهدویت و آینده روشن است و زرهی که بر تن اوست ولایت­پذیری شیعه و تفکر ولایت فقیه اوست. پس اصلی­ترین راه ترویج ایثار و ایثارگری؛ تبیین، تبلیغ و تقدیس و تکریم معنوی ارزش­های اسلامی و به خصوص ارزش­های شیعی ذکر شده است. که اگر این کار به خوبی انجام شود باید گفت: «چون که صد آید نود هم پیش ماست» یعنی وقتی که مکتب تشیع در جامعه رو بیاید آن گاه ارزش­های آن که ایثار یکی از آنهاست رو خواهد آمد.

در اینجا به اختصار فهرست مصادیقی از ایثار را مطرح می کنیم:

الف) شهادت، ب) انفاق در حال شدت و احتیاج، ج) تلاش بی اجر و مزد در عرصة علمی و فرهنگی، د) ایثار در عرصه های اجرایی و مدیریتی نظیر: 1. ایثار اقتصادی در مدیریت، 2. ایثار در ساعات کاری، 3. ایثار از سایر علاقه­ها و توانایی­های خود، 4. ایثار از رأی و نظر خود جهت ایجاد وحدت رویه در مجموعه، 5. ایثار از محبوبیت خود، 6. ایثار از حق خود برای اهداف عالیِ مجموعه، 7. خود، ایثار از پیشینه خود، 8. ایثار از درجه و رتبه و شأن خود در برخورد با زیرمجموعه خود، 9. ایثار در عرصه علمی- پژوهشی و نقش آن در مدیریت جامعه، 10. ایثار از خواب و تفریح و... ، 11. ایثار از خانواده، 12. تأسیس بسیج سازندگی و برگزاری اردوهای جهادی توسط دانشگاه ها و طرح های تبلیغی روحانیت، نمونه هایی از ایثار در مدیریت امروز است.

بروز ایثار موانعی دارد که از جمله موانع درونی آن می توان به مواردی همچون؛ اسارت دنیا و زینت آن، خودخواهی و بخل[2]، غرور و تکبر اشاره نمود. و از جمله موانع بیرونی ایثار می توان به تبلیغات سوء دشمنان اشاره کرد.

موضوعاتی که ‌می‌تواند ایثار را در وجود فرد تقویت کند. صفاتی مثل آزادگی و تواضع است. این که انسان در عین خوب بودن همه را از خود بهتر بداند و در عین زندگی در دنیا به هیچ‌چیز وابسته نشود، و به عبارتی وارد استخر شود، اما خیس نشود. پس تنها کسی می تواند ایثار کند که هنرمند باشد. یعنی آنقدر هنرمند باشد که وارد دنیا شود، اما به دنیا آلوده نشود. آن کسی که اسیر عمق شده است، ایثار برایش بی‌معناست. پس اسارت و ایثار با هم کنار نمی‌آیند. اما آن کسی که اسیر نفس نشده و دنیا با تمام زینتش نتوانسته او را اسیر کند، در جنگ براحتی جانش را ایثار می کند، او پرنده سبکبالی است که با زنجیرهای تعلقات و هواهای نفسانی اسیر عمق نیست. او آزاد از هر تعلقی است و اصلاً به لحاظ شوقش ایثار می‌کند، زیرا با تمام وجود دوست دارد هر چه زودتر از عمق رخت بندد و با فناء خویش بقاء یار را خواهان شود. و او به لحاظ تسلیم و تواضعش در برابر امام(ع) با اشتیاق می گوید: ای امام! من نباشم تا تو باشی.

نتیجه می گیریم که: مقدس ترین ایثار، ‌ایثاری است که در راه عقیده ای مقدس و برای زنده نگه داشتن، ترویج و إحیای آن عقیده باشد. که نمونه و مصداق بارز این موضوع امام حسین (ص) و یاران باوفای ایشان-این طوطیان باغ کربلا-هستند. ایشان به ما این درس را دادند که اگر می خواهید انسانیت باقی بماند، اگر می خواهید به آرمانهای بلندتان برسید باید از همه چیزتان برای خدا بگذرید. و چه زیباست این ایثاری که انسان برای خدا از تمام دارایی هایش بگذرد و برود.

 

 

کسی که وجه الهی را مقصد و آرمان قرار می‏دهد، هیچ مجالی برای ظهور و بروز خود، اعم از خود دنیوی یا خود برزخی و عقلی، باقی نمی‏گذارد. رفتار و کُنشی که در این مقام از انسان سر می‏زند، در اوج ایثار است، و این نوع از رفتار که عبور از مرتبه عقل را نیز طلب می‏‌کند، در نظام دنیایی اسلام، عاقلانه‏ترین رفتار می‏باشد[3]، بنابراین در فرهنگ و تمدن اسلامی و بر خلاف فرهنگ ‌و تمدن غرب، ایثار و شهادت رفتاری غیر عقلی نیست.

اما قبل از هر چیز باید دانست که ایثار صفتی است که در وجود ایثارگر درونی شده و یک رفتار ناگهانی و فی البدایه نیست، بلکه نیاز به زمینه های مذهبی، اجتماعی، سیاسی، فکری و فرهنگی گسترده ای دارد. درونی کردن ارزش های فرهنگ ایثارگری و ارزش ها و آرمان های حاکم بر جامعه باید توسط نهادهای اجتماعی آن جامعه نهادینه و درونی شود. آموزش و پرورش، آموزش عالی و نهاد خانواده از مهم ترین نهادهای اجتماعی هستند که مستقیما به اجتماعی کردن و تعیین نقش مناسب برای نسل جدید می پردازند. در بحث نهادینه کردن ارزش ها باید به این نکته توجه کنیم که چنانچه خانه و مدرسه اهداف، آرمان ها و عملکردهای یکدیگر را تأیید نکنند، نسل جوان دچار تعارض و تضاد شده و از هم نوایی و تعامل با آن پرهیز خواهد کرد. در اینجا درونی کردن ارزش ها و آرمان ها، دچار اشکال شده و بقا و دوام جامعه آرمان گرا نیز تضمین نخواهد شد. برای انتقال آرمان ها و درونی کردن آن در نسل جدید احتیاج به برنامه درازمدت است. بدین منظور برای انجام این مهم شرایط زیر ضروری است و عدم وجود این شرایط، به منزله عدم تحقق درونی شدن ارزش ها و آرمان های جامعه خواهد شد:

۱. قبل از هر چیز باید خود مسؤولین جامعه، آرمان گرا و معتقد به آرمان های جامعه بوده و عامل به انجام و پیگیری آن باشند.

۲. جلوگیری از تنزل ارزش های دفاع مقدس از سطح ملی _ مردمی به سطح ارزش های گروهی (گروه رزمندگان) از طریق شکستن حصر ارزش ها و منحصر ندانستن آنها به گروهی خاص و زمینه سازی برای اهمیت یافتن این ارزش ها از طریق تبیین مبانی عقلانی آنها.

۳. باورپذیر کردن ارزش های دفاع مقدس از طریق اجتناب  جدی از تبلیغاتی کردن آنها و در نظر گرفتن مخاطبان این ارزش ها.

۴. استفاده از نمادهای بدیل به منظور بازآفرینی فرهنگی ارزش های دفاع مقدس در عین حفظ روح کلی آنها.

۵. هماهنگی بین بخش فرهنگ با سایر بخش های جامعه.

6. از بین بردن تعارض بین صاحب نظران در تعریف ارزش ها و مسائل مختلف فرهنگی و اجتماعی.

7. از بین بردن جاه طلبی و مسابقه الگوهای دینی و فکری جامعه برای رسیدن به قدرت.

8. از بین بردن مظاهر ضدارزشی در سطوح مختلف جامعه.

9. تعلیم و تربیت غیرمستقیم و جذاب

10. بیان مطالب و مباحث عینی و عملی فرهنگ ایثار و شهادت از جمله: برشمردن برجستگی های مرگ شهادت طلبانه و تفاوت آن با مرگ طبیعی؛ تبیین اصل دفاع مشروع که اصلی عام، عقلایی و انسانی است؛ تبیین این مدعا که آدمیان در کنار حق، نسبت به دیگران نیز مکلف هستند و تقدیر و استدلال عقلی و نقلی بر این مدعا که انسانها در مقابل یکدیگر وظیفه دارند؛ تبیین اصل و ضرورت وجود امنیت و  پیوند این اصل با فرهنگ ایثار و شهادت؛ استفاده از ادبیات داستانی، فیلم های جذاب، اردوها و بازدیدهایی از مناطق جنگی به منظور تقویت روحیه تعادل، تعامل و تفاهم جوانان و نوجوانان در زندگی اجتماعی و ...

مجموعه موارد یادشده راهکارهایی را سامان می دهد که موشکافی و تبیین دقیق و یافتن ابعاد کاربردی آنها برعهده پژوهشگران فرهنگی کشور است. و مستلزم تلاشی دلسوزانه و همه جانبه است.

بنابر آنچه گذشت می توان چنان نتیجه گرفت که امروز احیای فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه در کشور ضروری است. فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه مبتنی بر ایمان، استقامت و ایثار است و کشور ما در عصر حاضر برای پیشرفت و توسعه هرچه بیشتر نیازمند احیای این شیوه مدیریتی است. فرهنگ و مدیریت و ایثارگرانه جهادی منشا تحولات و تغییرات بسیار زیادی در ایران اسلامی است و امروز نیز نیازمند نهادینه کردن فرهنگ جهادی و ایثارگرانه و اداره کشور براساس این سبک مدیریتی هستیم. در دوران هشت سال دفاع مقدس، جهادگران با تفکر اسلامی و انقلابی خود از محاربه و جنگ نمی ترسیدند و براساس باورهای خود می توانستند هر حماسه ای را خلق کنند. شکست دشمنی که 33 کشور جهان از آن حمایت و پشتیبانی می کردند از نمونه های عینی فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه در دوران جنگ است و این فرهنگ و شیوه مدیریتی می تواند بسیاری از کارهای غیرممکن را ممکن سازد. فرهنگ و مدیریت جهادی و ایثارگرانه استوار و پایدار است و اگر مدیریت جهادی و ایثارگرانه را امروز در کشور با همان روش و نگاه دوران اول انقلاب پیاده کنیم سریعتر و بهتر به خودکفایی در بسیاری از بخشها می رسیم. فرهنگ جهادی و ایثارگرانه عمل منهای ریا و تلاش همراه با اخلاص است و در طول دوران جنگ و پس از آن کشور ما براساس این سبک مدیریتی توانسته به موفقیت و پیشرفت برسد و به یکی از کشورهای برتر منطقه تبدیل شود. و تنها با تکیه بر همین سبک است که کشور ما خواهد توانست جهش های مورد نیاز برای رسیدن کشور به اهداف سند چشم انداز 20 ساله کشور را عملی سازد.

---

[1] -  "فرانسیس فوکویاما" ،" focoyama "  تئوری پردازِ ژاپنی الاصلِ آمریکائی ، سایت خبرگزاری آینده روشن ، 29/05/1385

[2]- «و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون» سوره حشر آیه9/سوره تغابن آیه16  وهرکس بر بخل نفسش سرپوش گذارد، آنها به حقیقت رستگاران اند.

[3] - از امام صادق(ع) پرسیدند: عقل چیست؟ فرمودند: آن چیزی است که بوسیله آن، خداوند رحمان عبادت شود و بهشت بدست بیاید. پرسیده شد: پس آنچه در معاویه بود، چه بود؟ فرمودند: آن زیرکی و نیرنگ و  شیطنت بود و شبیه عقل بود نه عقل. کافی ج1ص11/معانی الاخبارص240 / بحارالأنوار ج1ص116و ج33ص170