انواع ایثار(قسمت اول)
انواع ایثار
پیش از مطرح کردن مفاهیمِ زیرمجموعه ایثار، خوب است که ابتدا نوع نگاهمان را نسبت به ایثار-که در حقیقت فضای فکری پژوهش ماست- بیان کنیم. زیرا ایثار به معنی ترجیح دادن را می‌توان تحت دو عنوان ایثار مثبت و ایثار منفی بررسی کرد.
1- ایثار منفی: -که در این تحقیق مد نظر ما نیست- ایثار دنیا بر آخرت است یعنی اینکه انسان دنیا را بر آخرت ترجیح دهد[1].
واضح است که چون آخرت بهتر و پاینده‌تر است. این نوع از ایثار مطرود است و هر عاقلی آن را نفی میکند.
2- یثار مثبت: اما مفهوم و سازندة ایثار-که در این تحقیق مدنظر ماست-ایثارِ آخرت بر دنیا است. ایثاری که در آن تنها جلب رضایت خداوند هدف است. هر چند هم که از جنبة دنیایی سودی به ایثار‌گر نرسد، اما آن شخص از خیلی از منافعش برای دین خدا و بندگان خدا بگذرد. خوب، حالا ما با این نگاه مفاهیم زیر مجموعه ایثار را بررسی می کنیم.
مصداق های ایثار مثبت:
هر چند که واژة ایثار در قرآن کمتر به چشم می‌خورد، اما مفهوم ایثار در قرآن بسیار پر رنگ است و آیات زیادی به این مفهوم اختصاص یافته است. ایثار یک کلمة ذی وجوه است، یعنی مفاهیم زیادی را تحت‌الشعاع خودش قرار می‌دهد. خوب است به اختصار پاره‌ای از این موضوعات را بررسی کنیم:
1- انفاق در شدت و احتیاج:
یکی از مفاهیمی که ذیل واژة ایثار قرار میگیرد انفاق است. اما نه هر انفاقی، انفاقی که در سختی باشد و انسان درعین احتیاج داشتن به چیزی آن شئ و یا آن وسیله را به دیگری انفاق کند یا هدیه بدهد. و یا اینکه انسان یک شیئی را دوست دارد اما دیگری را بر خود ترجیح می‌دهد و از علاقه‌اش به آن شئ صرف‌نظر میکند مصداق بارز این موضوع داستان خانوادة امیر‌‌المؤمنین(ع) است که سه روز افطار‌شان را در حالی که بسیار گرسنه بودند به مسکین و یتیم و اسیر دادند که خدا در قرآن کریم این موضوع را بزرگ می‌شمرد و برای آن ارزش زیادی قائل می‌شود. «و یطمعون الطعام علی حبه مسکیناً و یتیماً و اسیراً»[2]
قرآن کریم در آیه‌ای به طور کلی به این موضوع- یعنی انفاقِ در وقت سختی- اشاره میکند و چنین می‌فرماید: «الذین ینفقون اموالهم فی‌السّرّاء والضّرّاء»[3] کسانی که اموالشان ار در وقت ثروت و در وقت نیاز انفاق می‌کنند. که قسمت دوم این آیه یعنی انفاق کردن در وقت سختی، ذیل مفهموم ایثار قرار میگیرد.
که مشخص است انفاق در هر حالتی نشان دهنده رسوخ روح ایثارگری در اعماق وجودی شخص نیست و تنها انفاق در هنگام تنگدستی است که نشان می دهد ایثار صفت درونی شخص شده است. که با توجه به این موضوع تعداد زیادی از آیات انفاق تحت الشعاع بحث ایثار قرار می گیرند[4]. خیلی از مفاهیمِ زیرمجموعه انفاق هم ذیل واژه ایثار قرار می گیرند. که از بزرگترین این مفاهیم عفوِ دیگران است.
که طبق نظر مرحوم علامه طباطبائی(ره)[5]، قرآن صراحتاً به این موضوع اشاره می کند و چنین می فرماید: «یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو»[6]
گاهی عفو دیگری- چه در دادگاه و چه در غیر آن- که حقی از ما در دست دارد در محدوده ایثار قرار میگیرد. مثلاً پولی را از ما قرض کرده‌اند و ما علی رغم احتیاج به آن از آن حقمان چشم‌پوشی می کنیم تا آن بدهکار به لحاظ ناداری به زندان نیفتد.
2- تلاش بی اجر و مزد در عرصة فرهنگی
همیشة جامعة مسلمین گرفتار جنگ نیست. روزی می‌آید و جنگ تمام می‌شود، اما تا دشمنی هست و تا نفس انسان‌ها هست و تا شیطان هست، رشد فساد هم ادامه دارد. لذا لازم است تا افرادی بیایند و از وقت و مال و تفکر‌شان مایه بگذارند تا جامعه پیوسته بیدار و جاری باشد و حتی یک لحظه هم دچار رکود نشود. اگر در این فضا همه بخواهند با اجر و مزد کار فرهنگی انجام دهند و یا چشمشان به کار دولت باشد، دشمن سریع فضای فکری جامعه، را بدست خواهد گرفت و جامعه دستخوش انحراف خواهد شد. پس باید افرادی باشند و با از خود گذشتگی و ایثار فعالیّت قوی فرهنگی داشته باشند تا فضای فکری جامعه روز به روز رشد کند و خدای نکرده دچار رکورد ویا انحراف نشود. این ایثار کمتر از ایثار در جبهه و جنگ نیست و چه بسا که فرد در این راه از خواب و خوراکش نیز بزند اما با هر کلامی که با قلمش می‌نویسد و با هر حرفی که برای بیداری جامعه می‌زند مثل این است که در جبهة جنگ در حال جنگیدن است و یا حتی بالاتر. زیرا ممکن است دشمن ثمره‌ای را که در جنگ موفق به دست‌یابی به آن نشده را بتواند پس از جنگ بدست آورد. پس دوران تهاجم فرهنگی نیز نیاز به ایثار عده‌‌ای بزرگ دارد. ایثار عالمان و دانایان و حکیمان که از هیچ تلاشی در این راه دریغ نورزند و تمام زندگی‌شان را در خدمت فرهنگ جامعة بگذارند. و چه بسا که انسان در این راه جانش را نیز از دست بدهد که ما در این مورد میتوانیم به امامان باقر و صادق(ع) اشاره کنیم که در راه فرهنگ شهید شدند. و در زمان ما شهید مطهری (ره) نیز از جملة این افراد بود و مقام‌معظم رهبری نیز در این مورد می‌فرمایند: «فرهنگ آن چیزی است که من حاضرم در راهش کشته شوم». پس نباید این مورد را نیز دست کم گرفت. از خود گذشتگی انبیاء (ع) نیز برای اصلاح فرهنگی جامعه بود تا حدی که اکثر‌شان شهید شدند تا فرهنگ ساخته شود. از این شهر به آن شهر می‌رفتند تا اینکه شاید یک نفر به خدا ایمان بیاورد. تا حدی که انبیاء(ع) را می‌توان اولین معلمان ایثار دانست. که اگر ایثار آ‌نان نبود امروز در دنیا از حقیقت حتی سخنی هم نبود، نامی از خدا نبود، نامی از حقوق بشر و کرامت انسانی نبود، نامی از عدالت و صلح و ...نبود تمام اینها حاصل ایثار انبیاء در عرصة فرهنگ است، آنها از هر چه داشتند گذشتند تا انسان‌ها را از ظلمات جهل و سرگردانی و از حیوانیّت و زندگی صرفاً مادّی نجات دهند و آنها را به رحمت و هدایت رهنمون شوند. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرمایند: «علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل» پس میتوانیم بگوئیم که اگر زحمت و ایثار علمای شیعه نیز نبود امروز نیز سخنی از تشیع نبود. پس ایثار در عرصه فرهنگی از بزرگترین درجات ایثار است[7].
یک مصداق امروزی از این تلاش
برگزاری اردوهای جهادی توسط دانشگاه ها و طرح های تبلیغی روحانیت
یکی از کار های خوبی که از قدیم الایام در حوزه های علمیه بوده و در چند ساله اخیر در دانشگاه های کشور نیز انجام می شود برگزاری اردوهای تبلیغی - جهادی است . این اردوها که در چند سطح دینی ، علمی ، عمرانی و ... برگزار می شود از مصایق بارز ایثارگری جوانان طلبه و دانشجوی نسل سوم انقلاب است . جوانان شرکت کننده در این اردوها از چند جهت ایثار می کنند که به اختصار چند مورد آن را ذکر می کنیم؛
- حضور در مناطق دور افتاده ، صعب العبور و محروم به جای حضور در محیط مرفّه خانه و حوزه و دانشگاه.
- اختصاص دادن اوقات فراغت خود به محرومین به جای استراحت و تفریح .
- تلاش سنگین و بدون حقوق و مزایای مادی به جای کار راحتِ پردرآمد و... .
[1] -«بل توثرون الحیوه‌الدنیا و الآخره خیرٌ و أبقی» سورة اعلی آیه16
[2] - سورة انسان آیه 8
[3] - سوره آل عمران آیه 134
[4] - قرآن کریم تقریباً در74 موردبه واژه انفاق پرداخته است. در تعدادِ اندکی از این آیات به انفاق کافران برای باز داشتن مردم از را خدا اشاره می کند، و در چند آیه دیگر به نفقه زنان که بر عهده شوهرشان است می پردازد. و در دیگر آیات( حدوداًدر 50 آیه دیگر) به انفاقِ در راه خدا اشاره دارد.و چون قرآن کلام اقوم است، پس اکثر این آیات مرتبه بالایی انفاق- که همراه با نوعی ایثار است- را بیان می کنند.
[5] - ترجمه تفسیر المیزان،ذیل آیه219 سوره بقره، ج2 ص 288
[6] - سوره بقره آیه 219
[7]- برای مطالعه بیشتر در این مورد به قسمت تاریخچه تحقیق مراجعه فرمایید.
